□29:1 «Ariel» — Yérusalémni körsitidu, u «Xudaning qurbanliq supisining béshi» dégenlik, yeni qurban’gahqa ot salidighan orun. Mushu isim, Xudagha ibadet qilidighan jay hem Xudaning otigha uchraydighan jay ikenlikini bildüridu. Belkim shu babtiki menisi shuki, Yérusalém Perwerdigargha ibadet qilidighan orun emes, belki itaetsizlik tüpeylidin uning otluq ghezipige uchraydighan orun bolup qaldi, dégenlik. «Yene bir yil yillargha qoshulsun» — menisi belkim, «bir yildin kéyin» — démek (2-8-ayetke asasen), Asuriye bir yildin kéyin Yérusalémni muhasirige alidu. Undaq bolsa, bésharet miladiyedin ilgiriki 702-yili bérilgen. Toluq ayetning bashqa birxil terjimisi: — «Yillar köprek ötsun, héyt-bayramlar yenila ötküzülsun» qatarliq. Ikki xil terjimisi oxshashla, waqitmu yaki héyt-bayramlardiki diniy paaliyetlermu silerni qutquzmaydu, dégen menini bildüridu.

□29:3 «Men séni qapsap chédirlar tiktürüp... poteyliri bilen séni qorshiwalimen» — bésharet Asuriyening hujumini körsetken emes, belki «barliq ellerning nurghunlighan qoshunliri»ning bir hujumini körsitidu (7-ayet); shunga u Asuriyening tajawuzidin kéyin bérilgen bolsa kérek. Uning üstige, Xuda «Ariel»ni (her qétim nijatini ret qilishi tüpeylidin) Babildin andin Rimliqlardin (miladiyedin kéyinki 70-yil) qutquzghan emes. Shunga bésharet axirqi zamandiki köp el-yurtlarning (7-ayet) Yérusalémgha, shundaqla Israilgha qilidighan hujumini közde tutidu.

■29:3 Yer. 6:3; Ez. 17:17

■29:4 Yesh. 8:19

■29:5 Ayup 21:18; Zeb. 1:4; 35:5-6; Yesh. 17:13; 30:13

□29:6 «...sendin hésab alidu» — ibraniy tilida «...séni yoqlaydu».

□29:8 «... oyghansa, mana u halidin kétidu, u yenila ussuzluqqa teshna bolidu; mana Zion téghigha qarshi jeng qiliwatqan ellerning nurghunlighan qoshunliri del shundaq bolidu» — démek, bu chüshni körgen kishi bashqa ellerning qoshunlirini körsitidu. Chüshide körgen «tamaq-su» barliq eller yutuwalmaqchi bolghan Yérusalémni körsitidu. Eller «Yérusalém bizningki» dep xam xiyal qilip, tuyuqsiz hemmidin ayrilip, meghlup bolidu.

□29:9 «Emdi arisaldi boliwérip, qaymuqup kétinglar!...» — bu ayet intayin muhim. Yeshaya Asuriye yaki bashqa bésip kirgen tajawuzchilardin qutulushni alliburun aldin’ala éytqan (36-37-bablarni körüng). Emdi mushu qutulushlarni körgenler yenila Xudagha ishenmey «tasadipiyliqtin bolghan» yaki «Misir bilen bolghan ittipaqtin bolghan» dése qandaq bolidu? Eger ular shu chaghda «arisaldi» bolsa, héch qarargha téxi kelmise, ular herqandaq bir ishta bash qaturidighan bolidu. Yeshaya ularning shundaq kajliq qilidighanliqini aldin bilgen (Xudaning agahini 6:10-ayette körüng). Shunga u kinaye qilip, ularni shundaq qilishqa dewet qilidu.

□29:10 «Perwerdigar silerge gheplet uyqusi basquchi bir rohni töküp... aldin körgüchilernimu chümkiwetti» — yuqiriqi izahatta éytqinimizdek, ular Perwerdigarning karametlirini yenila étirap qilmighandin kéyin, Xuda ularni téximu öz kajliqida békitip qoyidu. Shundaq qilghini bilen U ularni téxi tashliwetmigen; U ulargha eng axirqi bir pursetni yaritip béridu. Bu purset 14-ayette aldin’ala éytilidu.

■29:10 Rim. 11:8

□29:12 «Kitab sawatsiz birsige bérilip... u: — «Men sawatsiz» — deydu» — sawatliq kishi bolsa «kitab péchetlen’gen» (péchetni buzushqa özümni aware qilmaymen) dégen bahanini körsitidu. Sawatsiz kishi bolsa elwette oquyalmaydu; biraq u sawatliq kishidinmu oqup bérishni sorimaydu. Démek, nurghun ademler bu ikki xil kishilerge oxshash Xudaning bergen wehiysige perwayim pelek dep yüriwéridu.

□29:13 «Mushu xelq aghzi bilen Manga yéqinlashqanda... qelbi bolsa Mendin yiraq turghachqa, Mendin bolghan qorqushi bolsa, peqet insan balisining petiwaliridinla bolidu, xalas» — «Mat.» 15:7-9, «Mar.» 7:6-7ni körüng.

■29:13 Mat. 15:8; Mar. 7:6

□29:14 «Shunga mana, Men mushu xelq arisida yene bir karamet körsitimen; karamet bir ishni karamet bilen qilimen» — Xuda ulargha sewr-taqet bilen yene bir purset bermekchi. Bu pursetning néme ikenliki éniq tilgha élinmighan. Biraq bu yerde déyilgen sözlerge qarighanda bu karametning «Asuriyedin qutulush» dégen möjizidin birnechche hesse yuqiriliqi, ajayibliqi, karametliki we tilsimatliqi bar bolushi mumkin. Biz yene shundaq dep qaraymizki, Yeshaya peyghember mushu ishni kitabining qalghan qismida bizge éytip béridu; oqurmenlerning özi uni oqup chüshineleydu. «Shuning bilen ularning danishmenlirining danaliqi yoqilidu; ularning aqillirining eqilliri yoshurunuwalghan bolidu» — Xudaning ishligen mushu karamitining netijisi dunyadiki «danishmenlik»ni öz-özidin xijil qilidu. «1Kor.» 1:19ni körüng. ««Aqillarning eqilliri» yoshuruniwalidu» — démek, ularning eqli héch esqatmaydu hem bashqilar aldida körünüshke xijil bolidu.

■29:14 Yer. 49:7; Ob. 8; Mat. 11:25; 1Kor. 1:19

■29:15 Zeb. 94:7

■29:16 Yesh. 45:9

□29:17 «Liwan méwilik baghgha aylandurulmamdu? Méwilik bagh bolsa orman hésablanmamdu?» — Liwan kona zamanlardin tartip ormanliri bilen dangqi chiqqan rayon bolup kelgen. Mushu orman bilen uning «méwilik bagh»lirining rolliri almashturulghan bolsa, undaqta yuqiri orunda turghanlar yaki tekebburlar pes (biraq yenila yaxshi we méwe béridighan) orun’gha békitilidu we kemterler bolsa yuqiri orun’gha qoyulidu, démekchi. Qandaqla bolmisun, nurghun kishilerning orunlirida almishish yüz béridu.

■29:18 Mat. 11:5

□29:21 «(Ular) derwazida turup rezillikke tenbih bergüchi üchün tuzaq teyyarlap qoyidu» — sheher derwazisi sot qilidighan jay idi.

■29:21 Am. 5:10

□29:22 Shunga Ibrahim üchün bedel tölep qutquzghan Perwerdigar Yaqupning jemeti toghruluq mundaq deydu: — «Hazir bolsa Yaqup xijilliqqa qalmaydu, hazir bolsa u tit-tit bolup chirayi tatirip ketmeydu» — démek: — (1) «Yaqup öz perzentliri (jemeti) toghrisida xijil bolmaydu». Yaqup hayat waqtida özining on ikki oghlining qilmishliridin nahayiti xijil bolup yüretti («Yar.» 34-babni körüng). Andin Yaqup kéyinki dewrde perzentlirining qilghanlirini körgen bolsa, téximu xijil bolghan bolatti! Biraq «hazir bolsa» (kelgüside) adil, heqqaniy, sap dilliq «yéngidin tughulghan», yéngi bir perzenti, yéngi bir Israil wujudqa kélidu; Yaqup (tirilgen waqtida) ulardin héch xijil bolmaydu, elwette. (2) «Uning chirayi tatirip ketmeydu» — Öz oghullirining bir-birige hesetxor bolghanliqi tüpeylidin Yaqup köp japa tartqan. U Yüsüpni «öltürülgen» dep uzun yillar matem tutqan, andin eng yaxshi köridighan Binyaminni «yoqap ketti» dep ensirep öley dep qalghan. Biraq öz perzentliri toghrisida ensireshning hajiti yoq — chünki «hazir bolsa» herbiri Xudaning bashpanahida aman-ésen menggü turidu, shundaqla bir-biri bilen inaq ötüshidu.

□29:23 «Yaqup qolumning ishligen emili bolghan, öz arisida turghan ewladlirini körgen waqtida...» — mushu 22-24-ayette hem Yaqupning özini (Israilni) hem uning ewladlirini (Israillarni) körsitidu. Yaqupning özi ularni körüsh üchün ölümdin tirilishi kérek, elwette.