MBULI YEDI IWANDIKWE NI
MATAYO
ULONGOZI
Mbuli Yedi iwandikwe ni Matayo ni imwenga mwe vitabu vine mwe Lagano hya dikulavyanya wikazi wa Yesu Kulisito. Chila chimwenga mwe ivyo chetangwa “Injili,” nuko kugamba “Mbuli Yedi.” Vyawandikagwa hadya Yesu abanikaga ni Matayo na Mako na Luka na Yohana. Wawandisi hawamanyize chindedi zuwa idyo Mbuli Yedi iwandikwe ni Matayo, mna vyadahika chipindi cha mihilimo milongo mtandatu AD. Naho, hantu awandikile hahamanyike, mna mafani yawandikagwa uko Palesitina naho mafani hata mo mzi wa Yelusalemu.
Mwandisi ni Matayo, uyo endaga mchisanya ushulu henati kwitangwa kutenda mwanampina wakwe. Naho kamanyika kwa zina dya Mlawi. Matayo endaga yumwenga mwa wadya wasigilwa mlongo na waidi awandikaga kwa vilongozi wa Wayahudi. Vino vyawoneka pwilili mwe mihilimo 60 ikalanga mawandiko ya Lagano dya kale. Kaunga alagise kugamba Yesu nendile nuyo Masiya, mkombolwa asagulwe ni Chohile uyo alavyagwa mo uwoni. Naho Matayo awandikaga vintu vilozize mo Useuta wa Chohile. Wayahudi nendile wakagoja masiya kutenda seuta wa siasa za chiseuta. Matayo akaulisaga kwa ujihi vikuhigana mwe uzumizi kwa kutambalisa useuta wa Muye wa Chohile.
Mbuli Yedi iwandikwe ni Matayo ni kitabu chedi kwa kukongela mwe Lagano hya kwaviya vyose vyalanga Lagano dya kale. Dyalunganya mwe malagano maidi. Wasomile naho nawakafanyanya kugamba Matayo akajeza kutimiliza mliganyo wa vitabu viwandikwe ni Musa, ivyo vyendaga vitabu vishano vya nkongo vya Lagano dya kale. Yesu kalonga ko lugulu (Mat 5-7) yadaha kuliganywa na kulavigwa sigilizi za Chohile kwa Musa (Kumbukumbu ya tolati 19; 3-23; 33).
Vimndani
Matayo kakonga Mbuli Yedi kwa kuwagambila mwe kwelekwa kwa Yesu Kulisito na nkongelo ye ndima yakwe 1-4.
Vikaheza Matayo atambalisa indima ya Yesu na mahinyo yalozize mwe 5-25.
Mo udumo Matayo alonga mwalo mjima wa Yesu na ndima yakwe na kubanika na kuyuka kwakwe (26-28).
1
Lukolo lwa Yesu Kulisito
Luka 3:23-38
1 Luno ni ludongo lwa lukolo lwa Yesu Kulisito, lukolo lwa Daudi, endaga mlukolo ywa Bulahimu.
2 Bulahimu amwelekaga Isaka, Isaka amweleka Yakobo, Yakobo amweleka Yuda na walukolo wakwe.
3 Yuda amwelekaga Pelesi na Zela mami yawo ni Tamali, Pelesi amweleka Hesiloni, Hesiloni amwelekaga Alamu.
4 Alamu amwelekaga Aminadabu, Aminadabu amweleka Nashoni, Nashoni amweleka Salimoni.
5 Salimoni amwelekaga Boazi, nine nani Lahabu, Boazi amweleka Obedi mami yakwe nani Lutu, Obedi amwelekaga Yese.
6 Yese awelekaga Seuta Daudi, Daudi amweleka Sulemani, nine nani mkaza Uliya.
7 Sulemani amwelekaga Lehoboamu, Lehoboamu amweleka Abiya, Abiya amweleka Asa.
8 Asa amwelekaga Yehoshafati, Yehoshafati amweleka Yolamu, Yolamu amweleka Uziya.
9 Uziya amwelekaga Yosamu, Yosamu amweleka Ahazi, Ahazi amweleka Hezekiya.
10 Hezekiya amwelekaga Manase, Manase amweleka Amoni, Amoni amweleka Yosiya.
11 Yosiya amwelekaga Yekoniya na walukolo weyawe.
Chipindi chiya Wayahudi wasamizizagwa Babeli.
12 Umo weze waguhigwe mateka uko Babeli, Yekoniya amwelekaga Shealitieli,
Shealitieli amweleka Zelubabeli.
13 Zelubabeli amwelekaga Abihudi, Abihudi amweleka Eliakimu, Eliakimu amweleka Azoli.
14 Azoli amwelekaga Sadoki, Sadoki amweleka Akimu, Akimu amweleka Eliudi.
15 Eliudi amwelekaga Eleazali, Eleazali amweleka Matani, Matani amweleka Yakobo.
16 Yakobo amwelekaga Yusufu, Yusufu nani mgosi ywa Maliyamu nine dya Yesu akwitangwa Kulisito. 17 Ivyo nakuna vyeleko mlongo na mine, kukongela Bulahimu kubula Daudi, na vyeleko mlongo na mine, kukongela Daudi kubula mo usami kwita Babeli, na vyeleko mlongo na mine, ni kukongela hadya waguhigwe utumwa kubula mwe chipindi cha Kulisito Mkombola.
Kwelekwa kwa Yesu Kulisito
Luka 2:1-7
18 Vino nivyo elekagwa Yesu Kulisito, Maliyamu nine dya Yesu nakalombwa ni Yusufu. Mna umo hawenati kusolana, Maliyamu nakawoneka ana nda kwa udahi wa Muye Ukukile. 19 Kwaviya Yusufu nakaoneka ywedi haungile kumjela soni Maliyamu mwa wantu, elo nakaunga amwase chinyele. 20 Umo achei akafanyanya imbuli iyo, mndima ywa kwembingu ywa Zumbe amlaila mwe sozi amgamba, “Yusufu mwana Daudi, usekogoha kumguha Maliyamu atende mkaziwo, kwaviya kenula nda kwa udahi wa Muye Ukukile. 21 Nefungule mwana ywa chilume, nawe naumwitange Yesu, kwaviya uyo nuyo akunga awakombole wantu wakwe mwa masa yawo.”
22 Ivyo yano yose nayalaila chani uchinte udya ulosi Zumbe alongaga kujinkila kwa muwoni.
23 “Chigoli nenule nda nakutenda na mwana chilume, naye netangwe Imanueli” nuko kugamba, “Chohile ehamwenga na suwe.”
24 Ivyo Yusufu eze asetuke mwe zintongo, adamanya saviya agambilwe ni mndima ywa kwembingu ywa Zumbe amguha Maliyamu mkaziwe. 25 Mna hagonile naye, kubula Maliyamu efungula mwana chilume, Yusufu amwinka zina dya Yesu.