«eyni chaghdiki shan-sherepte bolghan bu öy» we «uninggha qandaq qaraysiler?» dégen sözler ispatlayduki, Xuda neziride meyli Sulayman qurghan yaki bu waqittiki xelq qurghan ibadetxana bolsun, her ikkisini «bir» dep hésablaydu. 4 — Biraq hazir, i Zerubbabel, jasaretlik bol, — deydu Perwerdigar, — Yehozadakning oghli, bash kahin Yeshua, jasaretlik bol; zémindiki barliq xelq, jasaretlik bolup ishlenglar, — deydu Perwerdigar.
«Perwerdigar: «Emdi bu xelq, bu «yat el» Méning aldimdimu shundaqtur, ularning qollirida ishlen’genlirining hemmisimu shundaqtur, shuningdek ularning shu yerde Manga herbir sun’ghanlirimu napaktur» — deydu» — bu toluq söz Israilgha nahayiti éghir idi. Israil özi kapir bir «yat el» bolghan oxshaydu. Ulardiki xarebe bolghan muqeddes ibadetxanining özi ularning «perwayim pelek» dégendek bixudluq gunahlirigha guwah béridu. Musa peyghemberge chüshürülgen qanun boyiche, gunahlar peqet «qan tökülüp qilin’ghan qurbanliq»lar arqiliq «yépilghan» bolidu. Biraq muqeddes ibadetxanining özi xarabe bolup, ular sun’ghan qurbanliqlarni özlirining «napak qolliri» tüpeylidin «napak boldi» dések, emdi ular qandaqmu pak bolalaydu? «Kim napak nersilerdin pak nersini chiqiralaydu? — Héchkim!» («Ayup» 14:4). Peqet rehim-shepqetlik bir Xuda Özi napak xelqi üchün bir ish qilsa, andin qutquzulghili bolidu. Emdi Xuda (15-ayet) ularning gunahlirini kechürüm qilip, ulargha ümid béridu. Uning qandaq yol bilen ularning gunahlirini kechürüm qilghanliqi éytilmidi. Bu mesililerge bolghan jawab (yeni Xudaning axirida ademlerni gunahdin paklash üchün néme ish qilghanliqi) peqet Injildin tépilidu.
□2:1 «Yettinchi ayning yigirme birinchi küni» — bu kün «kepiler héyti» («kepe tikish héyti»)ning eng axirqi küni bolup, xelqning köp bir qismi Yérusalémda bolghan bolush kérek.
□2:3 ««Aranglardin eyni chaghdiki shan-sherepte bolghan bu öyni körgenlerdin kim bar? Siler hazir uninggha qandaq qaraysiler? Neziringlarda u héchnémige erzimeydu, shundaqmu?» — Sulayman padishah salghan heywetlik muqeddes ibadetxana (miladiyedin ilgiriki 587-yili) Babil teripidin weyran qilin’ghan. Bu weqe Hagay söz qilghan waqittin 67 yil ilgiri bolghachqa, esli ibadetxanining shan-sheripi yéngi ibadetxanigha qaraydighan bezi bowaylarning ésidin chiqmighan bolushi kérek. «eyni chaghdiki shan-sherepte bolghan bu öy» we «uninggha qandaq qaraysiler?» dégen sözler ispatlayduki, Xuda neziride meyli Sulayman qurghan yaki bu waqittiki xelq qurghan ibadetxana bolsun, her ikkisini «bir» dep hésablaydu.
□2:6 «... asmanlar, yer yüzi, déngiz hem quruqluqni tewritimen» — mushundaq sözler bashqa peyghember yazmiliridimu tépilidu (mesilen, «Yeshaya» 13-bab, «Yeremiya» 4- hem 10-bab, «Yoél» 2-bab, «Nahum» 1-babta). Shübhisizki, bular «Perwerdigarning küni», yeni axirqi zamanni körsitidu.
□2:8 «Kümüsh Méningki, altun Méningki, — deydu ... Perwerdigar» — shu dewrde dunyadiki köp qisim altun-kümüsh Pars imériyesining qolida idi. Mezkur bésharettin azraqla bir mezgildin kéyin, Pars impératori Darius teripidin: «Israilning etrapidiki yurtlardin impératorgha élin’ghan bajlarning chong bir qismini ayrip, bu pulni «Perwerdigarning öyini chirayliq yasash üchün ishlitish kérek...»» dégen bir yarliq chüshürüldi («Ezra» 4-6-babni, shundaqla «qoshumche söz»imizni körüng).
□2:9 «Bu öyning kéyinki shan-sheripi eslidikidin zor bolidu» — bu bésharetning emelge ashurulushi nahayiti ajayib boldi. Söz köp bolghachqa, sherhini «qoshumche söz»imizge qoyduq.
■2:9 Mis. 23:20-22; Yer. 31:31-34; Ez. 36:26-28; Mat. 3: 11-12; 11:10; 24:12-16; Mar. 1:2; Luqa 1:76; 7:27; Yuh. 2:13-17; Yesh. 40:3; Ibr. 8:6; 12:24
□2:12 «birsi tonining étikide «Xudagha atalghan gösh»ni kötürüp kétiwatqinida, uning étiki .. herqandaq ash-ozuqqa mundaqla tégip ketse, undaqta u nersiler «Xudagha atalghan» bolamdu?» — «Xudagha atalghan gösh» (yaki «muqeddes gösh») — Musa peyghemberge chüshürülgen qanun boyiche, birsi Xudagha «gunah qurbanliqi» («gunahni tilidighan qurbanliq»), «inaq qurbanliqi» yaki « qurbanliqi»ni qilghanda, bu qurbanliqlardin melum parche gösh qurbanliq qilmaqchi bolghan kishining yardimide bolghan kahin’gha ayrip bérilgen. Bu gösh «Xudagha atalghan gösh» (yaki «muqeddes gösh») dep atalghan, bu göshni peqet kahin we uning ailisidikiler yéyishke bolidu.
□2:13 «Birsi jesetke tégip «napak» bolghan bolsa, u bu ash-ozuqning qaysibirige tegse, undaqta ash-ozuq napak bolamdu?» — «napak bolghan» — Musa peyghemberge chüshürülgen qanun boyiche, birsi jesetke yaki jeset qoyulghan jaygha tegse, yaki bezi xil késel kishilerge tegse, «napak» dep hésablan’ghan. U bir mezgil (bezide bir kün, bezide bir hepte) ayrim turushi kérek idi. Ayrim turghandin kéyin ghusul qilip (pütünley yuyunup) andin «pak» dep hésablan’ghan.
□2:14 «Perwerdigar: «... ularning qollirida ishlen’genlirining hemmisimu shundaqtur (napak, démek), shuningdek ularning shu yerde Manga herbir sun’ghanlirimu napaktur» — deydu» — «shu yerde» dégen söz belkim «napak qollirida» dégenni körsitishi mumkin. «Perwerdigar: «Emdi bu xelq, bu «yat el» Méning aldimdimu shundaqtur, ularning qollirida ishlen’genlirining hemmisimu shundaqtur, shuningdek ularning shu yerde Manga herbir sun’ghanlirimu napaktur» — deydu» — bu toluq söz Israilgha nahayiti éghir idi. Israil özi kapir bir «yat el» bolghan oxshaydu. Ulardiki xarebe bolghan muqeddes ibadetxanining özi ularning «perwayim pelek» dégendek bixudluq gunahlirigha guwah béridu. Musa peyghemberge chüshürülgen qanun boyiche, gunahlar peqet «qan tökülüp qilin’ghan qurbanliq»lar arqiliq «yépilghan» bolidu. Biraq muqeddes ibadetxanining özi xarabe bolup, ular sun’ghan qurbanliqlarni özlirining «napak qolliri» tüpeylidin «napak boldi» dések, emdi ular qandaqmu pak bolalaydu? «Kim napak nersilerdin pak nersini chiqiralaydu? — Héchkim!» («Ayup» 14:4). Peqet rehim-shepqetlik bir Xuda Özi napak xelqi üchün bir ish qilsa, andin qutquzulghili bolidu. Emdi Xuda (15-ayet) ularning gunahlirini kechürüm qilip, ulargha ümid béridu. Uning qandaq yol bilen ularning gunahlirini kechürüm qilghanliqi éytilmidi. Bu mesililerge bolghan jawab (yeni Xudaning axirida ademlerni gunahdin paklash üchün néme ish qilghanliqi) peqet Injildin tépilidu.
□2:15 «Ibadetxanisidiki tash üstige yene bir tal tash qoyulghuche...» — Hagay peyghember söz qilghandin kéyin, xelq qayta qurulushning xizmitini yéngiwashtin bashlighan kün’giche, yeni «ikkinchi yili, altinchi ayning yigirme tötinchi küni» (27-Séntebr)giche dégenliktur.
□2:16 «shuningdin ilgiriki künlerde, birsi «yigirme küre»lik bir döwe ashliqni alghili kelgende...» — «ilgiriki» — Ibraniy tilidiki bu söz bezide «ilgiriki», bezide «kéyinki» dégenni bildüridu. Qoshumche sözlirimizde «ilgiriki» dégen terjimimizning sewebini éytimiz.
□2:17 «Men qolliringlar bilen ishligen barliq ishliringlarda silerni judun, hal we möldür apetliri bilen urup keldim; biraq siler yénimgha qaytmidinglar» — Hagay peyghember mushu yerde Tewrat «Am.» 4:9ni neqil keltüridu.
□2:19 «...danlar ambargha yighildimu? Üzüm talliri... héch méwe bermidi. Biraq Men bu kündin bashlap silerni beriketleymen» — bu 16-19-ayetlerni qoshumche sözlirimizde tehlil qilimiz.
□2:21 «Men asmanlarni, zéminni tewritishke temshiliwatimen» — bu sözler (we 22-ayet) 6-7-ayettlerdikige oxshash, belkim axirqi zamandiki ishlarni körsitidu.
■2:22 Dan. 2:44-45; Yo. 2:10, 31; 3:15; Yesh. 2:12-22; 13:6-13; 24:23; Am. 8:9; Mat. 24:29; Ros. 2:20; Weh. 6:12-13.
□2:23 «Men séni, yeni Shéaltielning oghli Zerubbabelni alimen,... andin séni xuddi möhürlük üzükümdek qilimen; chünki Men séni talliwaldim» — bu bésharetning emelge ashurulushini «qoshumche söz»imizde tilgha alimiz.